Sağlık

Madde kullanım bozukluğu, DSM-5'e göre kişinin kullandığı maddeye ilişkin kontrolünü kaybetmesi, madde kullanımının zararlı sonuçlarına rağmen devam etmesi ve klinik olarak belirgin sıkıntı ya da bozulmaya yol açmasıyla tanımlanır. Bu bozukluk, yalnızca fiziksel bir bağımlılıktan ibaret değildir; psikolojik, davranışsal ve nörobiyolojik düzeyde karmaşık bir örüntü oluşturur.

Kişi genellikle madde kullanımına merak, rahatlama, sosyal uyum ya da anlık keyif amacıyla başlar. Ancak zamanla bu kullanım, bir içsel düzenleme stratejisine dönüşebilir. Yani kişi artık maddeyi keyif almak için değil; kaygıyı azaltmak, duygusal acıyı bastırmak ya da travmatik anılardan kaçmak için kullanır.

Nörobiyolojik Süreç: Ödül Sistemi ve Dopamin

Madde bağımlılığı, dopaminerjik ödül sistemi üzerinden işler.

• Bağımlılık yapan maddeler (örneğin kokain, alkol, esrar, opioidler), dopamin salınımını olağandışı seviyelere çıkarır.
• Bu aşırı dopamin salınımı, beyinde “ödül” hissi yaratır.
• Zamanla bu yapay haz, doğal ödüllerin (örneğin yemek, sosyal ilişkiler, başarı) etkisini gölgeler.
• Tolerans gelişir: Aynı etki için daha yüksek doz gerekir.
• Beyin, madde olmadan dopamin salınımını sağlayamaz hale gelir.
• Bu da yoksunluk belirtilerini ve zorlantılı kullanım döngüsünü başlatır.

Nörobiyolojik olarak kişi, maddeye sadece istek (craving) duymakla kalmaz; aynı zamanda madde olmadan duygusal regülasyonu sağlayamaz hale gelir.

Psikodinamik ve Davranışsal Açıdan Bağımlılık

Bağımlılık, sadece beyin kimyasına indirgenemez. Kişinin geçmiş deneyimleri, bağlanma stili, başa çıkma becerileri ve travmatik yaşantıları da bu sürecin önemli birer parçasıdır.

Risk faktörleri:

• Travma: Özellikle erken çocukluk travmaları, maddenin bir "anestezi" olarak işlev kazanmasına yol açabilir.
• Duygusal ihmal: Görülmemiş, duyulmamış çocuklar ilerleyen yaşlarda duygularını bastırmak için maddeye yönelebilir.
• Bağlanma problemleri: Güvensiz bağlanan bireylerde madde, eksik olan duygusal düzenlemeyi sağlar.
• Genetik yatkınlık: Ailede bağımlılık öyküsü olan bireylerde risk artar.
• Eş tanılı psikopatolojiler: Özellikle depresyon, anksiyete bozuklukları, dikkat eksikliği ve borderline kişilik örüntüsü bağımlılık riskini artırır.

Madde bu bağlamda bir “kaçış yolu” olarak değil, kişinin bilinçsizce geliştirdiği bir “korunma stratejisi” olarak işlev görür.

Danışanlar çoğunlukla ambivalans (ikili duygu hali) yaşar. Bir yandan bırakmak isterken, diğer yandan maddeyi bir destek gibi görebilirler.

Sıkça duyulan ifadeler:

• “Onsuz hayatın altından kalkamam.”
• “Beni sadece madde sakinleştiriyor.”
• “Aslında zararını biliyorum ama bırakınca kendimi boşlukta hissediyorum.”
• “Kendimi başka türlü durduramıyorum.”

Bu cümleler bize bağımlılığın rasyonel değil; duygusal bir ihtiyaç üzerinden işlediğini gösterir.

  Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)

• Madde kullanımını sürdüren bilişsel çarpıtmalar çalışılır.
  • “Onsuz baş edemem” → “Zorlandığımda yardım alabilirim.”
  • “Bu kez farklı olacak” → “Geçmiş deneyimlerim bana ne söylüyor?”
• Tetikleyiciler belirlenir, alternatif başa çıkma becerileri geliştirilir.
• Relaps önleme stratejileri üzerinde durulur.

  EMDR Terapisi

• Madde kullanımına neden olan travmatik anılar EMDR protokolüyle işlenebilir.
• “Kullanmasaydım çıldırırdım” gibi inançlara bağlanmış anılar nötrlenerek kişi özgürleşir.
• EMDR, özellikle geçmişteki reddedilme, aşağılama, değersizlik hissi içeren anılarla etkili çalışır.

Motivasyonel Görüşme

• Değişim isteği az ya da belirsiz olan bireylerde içsel motivasyon ortaya çıkarılır.
• “Neden bırakmak istiyorum?” ve “Neden zorlanıyorum?” soruları güvenli ortamda ele alınır.
• Yargıdan uzak, işbirlikçi bir dil kullanılır. Danışanın ajansı (karar verici gücü) desteklenir.

Klinik Not: Bağımlılık Bir Spektrumdur

Madde kullanım bozuklukları şiddet düzeyine göre hafif, orta ve şiddetli olarak sınıflandırılır. DSM-5’e göre aşağıdaki 11 ölçütten en az 2 tanesinin son 12 ay içinde görülmesi “madde kullanım bozukluğu” tanısı için yeterlidir:

• Kontrol kaybı
• Kullanım süresinin artması
• Bırakma çabalarında başarısızlık
• Aşırı zaman harcama
• İstek duyma (craving)
• Sorumlulukları aksatma
• Sosyal sorunlara rağmen kullanma
• Keyifli aktivitelerden vazgeçme
• Tehlikeli durumlarda kullanma
• Fiziksel/psikolojik zararına rağmen devam etme
• Tolerans ve yoksunluk

Bu ölçütlerin terapist tarafından dikkatle değerlendirilmesi gerekir.

Madde bağımlılığı yalnızca bir “bırakma hedefi” değil, kişinin kendini yeniden yapılandırma sürecidir. Maddeyi bıraktıktan sonra kişinin duygularıyla, geçmişiyle, bedenle ve ilişkilerle yeniden temas etmesi gerekir.

Çünkü iyileşmek, yalnızca bir maddeyi değil, kendine yabancılaştığın bir yaşam biçimini bırakmaktır.

Ve terapi bu noktada, sadece bırakmaya değil; yeniden inşa etmeye odaklanır.

Alkol bağımlılığı dışarıdan bakıldığında yalnızca bir alışkanlık, bir irade meselesi gibi algılanabilir. Oysa çoğu zaman, bu davranışın ardında susturulamayan bir acı, tanınmamış bir duygu ya da unutulmaya çalışılan bir geçmiş vardır. Alkol, yalnızca bir madde değil, çoğu kişi için bir "rahatlama", bir "kaçış", hatta bir "kimlik" haline gelir.

Danışanlar terapiye geldiklerinde sıkça şöyle der:

“Yalnız kaldığımda içmeden duramıyorum.” “İçince içimdeki her şey susuyor.” “O an rahatlıyorum, ama sonra daha kötü hissediyorum.”

Bu ifadeler, alkolün yalnızca fiziksel değil; psikolojik bir bağ kurma biçimi olduğunu gösterir. Alkol bağımlılığı çoğu zaman, duyulamamış duyguların, ifade edilememiş öfkenin ve karşılanmamış sevgi ihtiyacının bir dışavurumudur.

Neden İçilir? Alkolün Psikolojik İşlevleri

Alkol birçok kişi için şu ihtiyaçlara geçici de olsa yanıt verir:

• Bastırılmış duyguları susturmak
• Sosyal kaygıyı azaltmak
• Yalnızlık hissini yatıştırmak
• Travmatik anılardan kaçmak
• İçsel boşluğu doldurmak
• Kendilik değerini geçici olarak artırmak

Kişi çoğu zaman alkolü bırakmak istemesine rağmen, bunu bir türlü başaramaz. Çünkü alkol yalnızca “bir madde” değil, duygularla başa çıkmanın öğrenilmiş bir yolu haline gelmiştir. Onu bırakmak, sadece alkolü değil; onun bastırdığı duygularla da yüzleşmeyi gerektirir.

Dopamin ve Alkol: Haz, Döngü, Tükenme

Bağımlılığı anlamak için yalnızca psikolojik değil, nörobiyolojik boyutu da bilmek gerekir. Alkol, beynin ödül sistemiyle doğrudan etkileşir. Bu sistemin merkezinde yer alan madde ise: dopamin.

• Dopamin, haz ve motivasyonla ilişkili bir nörotransmitterdir.
• Alkol alındığında dopamin salınımı hızla artar. Kişi kısa süreli bir keyif, rahatlama ve gevşeme hisseder.
• Bu suni haz beyinde bir ödül sinyali yaratır ve kişi tekrar aynı hissi yaşamak için alkol arayışına girer.
• Zamanla beyin, doğal yollarla dopamin üretmeyi azaltır.
• Artık kişi sadece alkol alarak değil, alkol almadığında da eksiklik hisseder.

Bu döngü şuna benzer: İlk başta haz için içilir, sonra o hazzın yokluğundan kaçmak için.

Alkol Bağımlılığının Psikolojik Dinamikleri

Alkolle kurulan ilişki çoğu zaman geçmişten taşınan duygusal yaralara dayanır.

Sıklıkla görülen psikolojik altyapılar:

• Duygusal ihmal: Çocuklukta duygularına alan açılmayan birey, onları bastırarak büyür. Alkol bu duyguları susturur.
• Bağlanma problemleri: Güvensiz bağlanan bireyler, alkolü bir “duygusal destek” gibi kullanabilir.
• Travmatik yaşantılar: Travmalarla baş etmek için kaçış yolları aranır. Alkol bu kaçışın en kolay erişilen formudur.
• Değersizlik inancı: “Zaten kimseye faydam yok.” gibi iç sesler, kendine zarar verme davranışını tetikleyebilir.
• Mükemmeliyetçilik: Başarılı olma baskısıyla büyüyen bireyler, alkolü gevşemek ya da başarısızlık hissinden kaçmak için kullanabilir.

İç Sesten Kaçış

Terapide duyulan bazı cümleler:

• “İçmediğimde her şey çok gerçek ve sert.”
• “Alkolken daha iyi biri oluyorum sanki.”
• “Beni rahatlatan tek şey bu.”
• “Bazen sırf uyuyabilmek için içiyorum.”
• “İçmediğim zaman kendime tahammül edemiyorum.”

Bu cümleler, alkolün bir “rahatlama aracı” olmaktan çok, kendiyle baş başa kalamayan bir zihnin savunması olduğunu gösterir.

Alkolü Değil, Acıyı Anlamak

Terapide amaç yalnızca alkolü bırakmak değil; onun neden hayatın bir parçası haline geldiğini anlamaktır. Çünkü alkol bırakıldığında ortaya çıkan yalnızlık, kaygı, suçluluk gibi duygularla başa çıkmak için yeni yollar gerekir.

BDT (Bilişsel Davranışçı Terapi)

• Alkol kullanımını tetikleyen otomatik düşünceler çalışılır:
  • “Alkolsüz rahatlayamam.”
  • “Herkes içiyor, ben de içmeliyim.”
  • “Bir tek bu iyi geliyor.”
• Bu inançlar yeniden yapılandırılır, işlevsiz davranışlar yerine sağlıklı baş etme yolları geliştirilir.

EMDR

• Alkol kullanımını başlatan veya sürdüren travmatik anılar EMDR ile çalışılır.
• “İçmeden dayanamam” hissiyle ilişkili tetikleyici anlar hedeflenir.
• Utanç, suçluluk, değersizlik gibi duygular EMDR protokolleriyle nötrlenebilir.

Motivasyonel Görüşmeler

• Danışanın değişime ne kadar hazır olduğu keşfedilir.
• Yargısız, destekleyici bir ilişki kurularak içsel motivasyon güçlendirilir.
• “Neden bırakmak istiyorum?”, “Bırakırsam ne kazanırım?” gibi sorularla kişi kendi çözümünü geliştirir.

Sonuç: Alkolü Değil, Duygularını Tanımaya Cesaret Et

Alkol bağımlılığı bir “irade sorunu” değil, duygularla baş edememe biçimidir. Bırakılması gereken çoğu zaman sadece içki değil; onun ardına gizlenmiş yalnızlık, travma, sevgisizlik ve suçluluk duygularıdır.

Alkolün yokluğunda değil, onun susturduğu duygularla kalabildiğinde iyileşme başlar.

Ve belki ilk kez, kendini uyuşturmadan da taşıyabileceğini fark edersin.

Çünkü iyileşmek, bir şeyden vazgeçmek değil, kendinle yeniden karşılaşmaktır.